สกฺกา นุ โข กรุณาย วิพุชฺฌิตุํ

รจิตมิทํ เลขนํ ธมฺมสามีจริเยน  มรมฺมรเฐ มหาคิรินคเร สฺยาม  เทสิยพุทฺธิกนิขิลวิชฺชาลยสฺส อธิการปตินา.

(กรุณา - Compassion) วิวาโท–Debate ปาจินทีปิกา–Asian, อปรทีปิกา–Westerner, เวทิกา–Scientists, จิตฺตสตฺถเวทิกา–Psychologists, มตฺถลุงฺคสตฺถกุสลา–Neurologists, มหาจริโย–Professor, อาจริโย–doctorate degree holder, นิขิลวิชฺชาลโย–University, สมนุญฺโญ–Recognition)

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มหาการุณิกสฺส.

อารมฺภกถา (Introduction)

อิมสฺมึ กาเล นานาชาติกปณฺฑิเตสุ พุทฺธปาวจนํ อุคฺคณฺหนฺเตสุ โยคาวจเรสุ จ เอโก วิวาโท อตฺถิ กรุณาภาวนาย ปฏิเวธสมตฺถปฏิสํยุตฺโต. โส ปน วิวาโท สกฺโกติ วา โน วา กรุณาพเลน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิพุชฺฌิตฺวา ทุกฺขนิโรธํ สจฺฉิกาตุํติ.

อิมสฺมึ หิ สงฺเขปปณฺเณ ปถมํ ตาว ปจฺจุปฺปนฺนกาเล อุโรปอเมริกสงฺขาเตสุ อปรทีเปสุ พุทฺธเทสิตาย สติปฏฺฐานภาวนาย จ กรุณาภาวนายจ ปากฏภาวํ กเถสฺสามิ. ตโต ปรํ อิมสฺส วิวาทสฺส นิทานํ ปญฺญเปตพฺพํ. อวสาเน เถรวาทิโน มติ สงฺเขเปน วิจิกฺขิตพฺพา.

อปรทีปิกนฺตเรสุ ปากฏสติปฏฺฐานกมฺมฏฺฐานํ            

 (mindfulness practice prevailing among westerners)

อิทานิ อปรทีเปสุ จิตฺตสตฺถเวทิกา เจว มตฺถลุงฺคสตฺถเวทิกา จ พุทฺเธน เทสิตํ สติปฏฺฐานภาวนํ อติวิย มนสิกโรนฺติ รุจฺจนฺติ อุคฺคณฺหนฺติ สยํ ภาเวนฺติ พหุลีกโรนฺติ. อปิจ ปเรสํปิ ตเถว อุคฺคณฺหาเปนฺติ ภาวนํ การาเปนฺติ. เตสุ เวทิเกสุ เกจิ เต ปากเฏสุ ปากเฏสุ นานานิขิลวิชฺชาลเยสุ มหาจริยา โหนฺติ เตกิจฺฉกา จ.

Prof. Jon Kabat-Zinn (1944 - )

Massachusetts Institute of Technology, USA

Jon Kabat-Zinn ตินามโก มหาจริโย อเมริกรฏฺเฐ มสฺสฉุเสตฺตฺสฺ Institute of Technology นามนิขิลวิชฺชาลยสฺส เภสชฺชสาลายํ ฉสตฺตตินวสตาธิกสหสฺส (๑๙๗๖) ฉฺริสฺตฺ วสฺสโต ปฐาย จิรกาลคิลานานํ สติปฏฺฐาเน เวทนานุปสฺสนาภาวนํ การาเปตฺวา จิรกาลํ เวทยิตทุกฺขเวทนา มุญฺจาเปติ. อิทานิ สกลโลเก อญฺญติกิจฺฉกา จิตฺตสตฺถเฉกา จ มตฺถลุงฺคสตฺถกุสลาจ ตสฺส สนฺติเก สติปฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา นานารเฐสุ คิลานานํ กายิกเจตสิกทุกฺขเวทนาย มุจฺจาเปนฺติ.

Publications on Mindfulness

1 (1982); 10 (2000); 147 (2010); 842 (2018)

สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร สหสฺสปมาณานิ สติปฏฺฐานสํยุตฺตเลขนานิ รจนฺติ มุทฺทาเปนฺติ. นเหวิทานิ อปรทีเปสุ คิลานาเยว สติปฏฺฐานํ ภาเวนฺติ, นานาวิชฺชาลเยสุ ตรุณทารกาทาริกา ปิ ภาเวนฺติ คหปติโย จ คหปตินิโย จ. 

Mindfulness in Schools

Mindful Family

อิทาเนตํ จิตฺตเภสชฺชกมฺมํ องฺคลิส -ภาสาย Mindfulness-Based Stress Reduction/MBSR สติปฐานมูลก -โสกาปนยนนโยติ ปากโฏ หุตฺวา พหูนํ ติกิจฺฉกานํ สมนุญฺญภาโว ลทฺโธ โหติ.

อปิจ นตฺถิ เตสํ สติปฏฺฐานปฏิพทฺธวิวาโท. สพฺเพปิ เต สติปฐานานิสํสํ สามํเยว ปสฺสิตฺวา เอกนฺเตน สทฺทหนฺติ.

กรุณาภาวนาปิ ปากฏา

(Compassion meditation also becomes Prominent )

สติปฏฺฐาเน ปากฏภาวํ อาคจฺฉนฺเต เต ปณฺฑิตา พุทฺธเทสิตํ กรุณาภาวนํปิ ทิสฺวา มนสิ กโรนฺติ ปริยาปุณนฺติ ภาวิตุํ อารภนฺติ. อิทานิ กรุณาภาวนาปิ ปากฏภาวํ คจฺฉติ. ปสฺเสยฺยาถ อิมานิ โปตฺถกานิ เตหิ สํวิหิตานิ.

อปิจ ตึสาธิกมตฺต เลขนนานิ สโมธานํ กตฺวา อิมํ โปตฺถกํ มุทฺทาเปสิ Oxford นิขิลวิชฺชาลยมุทฺทาลเย.

อิมํ ปเนตฺถ เตหิ อปรทีปิกโยคาวจเรหิ ลิขิตํ ปกาสิตํ กรุณาภาวนาปฏิปทํ สงฺเขเปน ภาสิสฺสามิ. 

กรุณาภาวนํ ภาวิตุกาโม โยคาวจโร ปถมํ ปรสฺส กยิกเจตสิกทุกฺขํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อตฺตโน จิตฺเต ยาว อุปจารสมาธึ กรุณาภาวนํ ภาเวยฺย. สเจ เอวํ ภาวยมานสฺส ตสฺส โสกพฺยาปาทโทมนสฺสาทิ จิตฺตปฏิกิริยา อุปฺปชฺเชยฺย วุฏฺฐเหยฺย วา, สติปฏฺฐานสุตฺเต อาคตนเยน อตฺตโน จิตฺตํ ชานิตพฺพํ. ยํ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํตํ อวิตกฺเกนฺโต อสญฺชาเปนฺโต สโตว สมฺปชาโน ตํจิตฺตสภาวธมฺมํเยว อนุปสฺสิตฺวา อนุปสฺสิตฺวา ปชานิตุํ อารเภยฺยาติ อตฺโถ.

วุตฺตเมตํ สติปฏฺฐานสุตฺเต “สโทสํ วา จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํติ ปชานาติ, นิทฺโทสํ วา จิตฺตํ นิทฺโทสํ จิตฺตํติ ปชานาตี”ติ. มธุปิณฺฑิกสุตฺเตปิ “ยํ เวเทติ ตํ สญฺชานาติ, ยํ สญฺชานาติ ตํ วิตกฺเกติ, ยํ วิตกฺเกติ ตํ ปปญฺเจติ ตโตนิทานํ ปุริสํ ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ มโนวิญฺญาเณสุ ธมฺเมสู”ติ อาคตํ เยว. (ม, ปา, ๑, ๑๕๘)

วุฏฺฐหิตพฺยาปาทาทิจิตฺตสฺส อนุปสฺสิตฺวา อนุปสฺสิตฺวา ปชานนเมว โยคาวจรสฺส ปธานกมฺมํ. เอวํ ปุนปฺปุนํ ภาวิโต พหุลีกโต โส อตฺตโน จิตฺเต โสกพฺยาปาทาทิโทสปฏิสํยุตฺต สงฺขารธมฺมา ตนุภาวํ คจฺฉนฺติ. เอตฺถ หิ ปรสฺส ทุกฺขํ อารมฺมณํ คณฺหนฺโต สเจ อตฺตโน อชฺฌตฺตสนฺตาเน ยํยํ อุปฺปชฺชโทมนสฺสํ อารพฺภ โส วิตกฺเกยฺเย สญฺชาเปยฺย, ตสฺส อญฺญนีวรณานิ ปิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ. ตสฺมา สติปฏฺฐานจิตฺตานุปสฺสนาปพฺเพ อาคตนเยน อุปฺปนฺนํ อุปฺปนฺนํ อตฺตโน จิตฺตสงฺขารํ ปชานนมาโน ตานิ นีวรณานิ สมถํ กเรยฺย.

เตสุ นีวรณิเยสุ ตนุภาวํ ตงฺขณิเกน สมถภาวํ ปตฺเตสุ กรุณาภาวนา ภาเวตพฺพา. ปรทุกฺขสฺส อปนยนกามจิตฺตํ ภาเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. “อพฺยาปชฺโช โหหิ, อนีโฆ โหหิ, ทุกฺขา ปมุญฺจาหี”ติ อาทินา ปริกมฺเมน เอเกกทุกฺขิตปฺปตฺตปุคฺคลํเจว ตโตปรํ ตํสมูหํ จ อารมฺมณํ กตฺวา ทยํ อนุกมฺปํ กรุณาหทยํ ภาเวยฺย พหุลีกเรยฺย. (ปิเฐ ๑๓๔.)

ยสฺส หิ เอวํ จิตฺตํ กรุณากมฺมฏฺฐาเน อนุยุญฺเชนฺตสฺส โยคาวจรสฺส จิตฺตํ การุณิกภาวํ อุปฺปชฺชติ, ปรสฺส ทุกฺขํ หนิตุํ อปนยิตุํ ตสฺส อิจฺฉา อภิณฺหํ ภวติ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ อตฺโถ.

Dr. Helen Weng (PhD)

Professor of Psychiatry University of California-San Francisco

Dr. Brianna Schuyler

Prof. Richard Davidson 

กรุณาสมฺปยุตฺตจิตฺตํ หิ ปเรสํ อตฺถาย หิตาย วิตกฺกํ อุปฺปาเทติ. พหุชนตฺถาย พหุํ วิริยฉนฺทํ ชเนติ, พหูนํ ทุกฺขํ อปนยิตุกาโม จรติ กรุณาเจตสาติ อิมสฺมึ โปตฺถเก ตโย อปรทีปิกเลขกา ลิขนฺติ. เก ปน เต เลขกาติ?

(๑) Dr. Helen Weng (๒) Dr. Brianna Schuyler (๓) Prof. Richard Davidson ติ. เตหิ รจิโต กรุณาปฏิปทานโย เถรวาทีนํ วาเทน น วิรุทฺโธ.

มตฺถลุงฺคสตฺถเฉกานํ กรุณาภาวนาปฏิพทฺธเลขนํ

(Some Writing on Compassion by Neurologists)

Dr. Olga M. Kilmecki  

Dr. Tania Singer

อิทานิ โข ปเนตฺถ มตฺถลุงฺคสตฺถเวทิกานํ เลขนํปิ ปกาเสสฺสามิ. ปุพฺเพ ยถา วุตฺตเมวฺ พหู ปณฺฑิตา กรุณาปฏิพทฺธานิ นานา เลขนานิ รจยนฺติ. เตสุ เลขเนสุ ทฺวินฺนํ เลขกานํ เลขนํ นิสฺสาย ปกาเสสฺสามิ. อิมสฺมึ โปตฺถเก โอลฺค มฺ. กิลฺเมจฺกิ ติจ ตนิอ สินฺเครฺติ ทฺวีหิ อาจริเยหิ รจิเต เอกสฺมึ ปณฺเณ กรุณาภาวนาพเลน มตฺถลุงฺคสฺส อนาโรคฺยตํ อุปฺปชฺชนภาวํ ลิขนฺติ. มตฺถลุงฺเค อนาโรคฺเย สติ สุขํ เจตสิกํ เวทยตีติ วทนฺติ. (๑๑๘ ปิเฐ)

เจตสิกสุเข ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนฺเต มตฺถลุงฺคสฺส ปุพฺพภาโค พลวา กมฺมปาคุญฺโญ ปฏิพโล โหติ, (ปสฺเสยฺยาถ อิมํ ฉายารูปํ) ปรภาโค ปน มตฺถลุงฺคสฺส พลวา โหติ กมฺมญฺญตา ทุมฺมนสฺสิกกาเล’ (อิทํ ปิ ฉายารูปํ เตหิ ทินฺนํ.) อิติ เอเต ทฺเว เลขกา พหูนิ โสมนสฺสโทมนสฺสเวทยิกานํ มนุสฺสานํ มตฺถลุงฺคานิ วิจินิตฺวา วิจาเรตฺวา เอวํ ปสฺสึสุ.

นนุ เถรวาทีนํ อภิธมฺมปิฏเก อนนฺตสมนฺตนยปาฬิยํ ปิ เอํวํ อาคโต “เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. … จตฺตาโร ขนฺธา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทานญฺจ รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’ตฺยาทิ.

มตฺถลุงฺคํ จิตฺตสมุฐานรูปํ. โสมนสฺสํ โทมนสฺสํจ จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺเธ ปริยาปนฺนานิ โหนฺถิ, เตหิ สมฺปโยคเจตสิกา ตีสุ อญฺญนามกฺขนฺเธสุ ปริยาปนฺนา. อิธ จิตฺตเจตสิกานํ นิสฺสาย มตฺถลุงฺคสงฺขาตสฺส รูปสฺส พลวตํ สมฺภโว. อยํ ปน อปรทีปิกเวทิกานํ กรุณาปฏิสํยุตฺตํ ปริเยสนํ สุเตสนํ วิจโยติ เวทิตพฺโพ.

กรุณาภาวนาย วิวาโท (Debate on Compassion)

อิทานิ โข ปเนตฺถ โส กรุณาภาวนาปฏิสํยุตฺตวิวาโท ปกาสิตพฺโพ. (สิริมโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพานกาลโต เอกสตวสฺสกาเล ภิกฺขุสํเฆ เกจิ นิสฺสคฺคิย ปาจิตฺติยวินยสิกฺขาปทานิ อารพฺภ นานาวาทา อภวึสุ. พุทฺธมตญฺญูนํ เถรานํ มติยา อสทิสํ มตึ คณฺหิตฺวา เอเก ภิกฺขู อวิสภาคคณํ อุปฺปาเทสุํ. ปรินิพฺพานโต ตึสาธิก-ทฺวิสตวสฺสมตฺตกาเลปิ ปุน อฐารสมตฺตสํฆคณา ภิกฺขู ธมฺเมสุ นานาวาเท อุคฺคหิตฺวา ตเถว นานาภิกฺขุสํฆคณา อเหสุํ. โมคฺคลิปุตฺตติสฺสมหาเถเรน รจิเต กถาวตฺถุนาม อภิธมฺมคนฺเถ สพฺเพปิ เต วิวาทา สุฐุ วิภชิตา โหนฺติ.) ปรินิพฺพานโต สฐิปญฺจสตาธิกทฺวิสหสฺสวสฺเส อมฺหากํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล (ปิ) สกลโลเก ตโย สํฆคณา โหนฺติเยว เถรวาโท จ ภิกฺขุสํโฆ มหายานิโก จ วชิรยานิโก จาติ.

สติปฏฺฐานญฺจ กรุณาภาวนญฺจ อุคฺคณฺหนฺเตสุ อปรทีปิเกสุ จิตฺตสตฺถกุสลา ทฺรฺ พฺโรโอเก เลเวลฺเล นาม อุปาสิกา เอวํ วทติ “มหายานิกาเจว วชิรยานิกา จ กรุณาภาวนาย ปฏิเวธสมตฺถภาวํ สทฺทหนฺติ. 

กรุณา ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาย ปธานงฺคา. นเหวํ เถรวาทีโน, กรุณา อุปตฺถมฺปกมตฺตาเว น ปธานาติ”.

Compassion in Context: Tracing the Buddhist Roots of Secular, Compassion-Based Contemplative Programs Brooke D. Lavelle

Dr. Brooke Lavelle 

กสฺมา เถรวาทิโน กรุณาย ปฏิเวธสมตฺเถ น สทฺทหนฺตีติ ปุจฺฉมาโน อยเมว ปจฺจโย อยเมวฺ การโณติ ทฺรฺ พฺโรโอเก ลเวลฺเลติ เลขกา อุปาสกา วทติ “ เถรวาทิโน เอวํ พุทฺเธน ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานนฺติ, ทุกฺขํ ยสฺส อุปฺปชฺชติ อนิจฺเจ นิจฺจสญฺญิตา อนตฺเต อตฺตสญฺญิตา วิปลฺลาสสญฺญิเต ฐาเน อภิชฺฌาโทมนสฺสสงฺขาตานํ สงฺขารธมฺมานํ ปวตฺตตฺตาติ. สงฺขตธมฺเมสุ อนิจฺจญฺญาณํ อนตฺตญฺญาณํ ลภิตฺวา โส ทุกฺขนิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกเรยฺยา”ติ.

น เหตํปิ วฺจนํ เถรวาทีนํ วาเทน วิรุทฺธํ. Dr brooke lavelle อุปาสกา Rupert Gethin นามกํ เถรวาทึ อาภิธมฺมิกํ ปาฬิเตปิฏกเฉกาจริยํ นิสฺสาย ลิขติ. เคถินฺ- มหาจริยสฺส ปกติ เลขนํ ปิ น พุทฺธเทสิเตน วิรุทฺธํ.

Prof. Rupert Gethin (1957 - ) President, The Pali Text Society 

เคถินฺ มหาจริยสฺส เลขนํ อารพฺภ อญฺโญ โชหฺนฺ มกฺรนฺสฺกฺยฺ นามโก วชิรยานิโก อตฺตโนมติยา เถรวาทีนํ มตึ เอวํ วิตกฺเกตฺวา ปกาเสสิ “ทุกฺขนิโรธํ ปน วิมุตฺตึ สจฺฉิกาตุํ อยเมว ปฏิปทา สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตา ตโย สิกฺขา โหนฺถิ, เตสุ ปญฺญายเยวฺ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาภาเวน ปญฺญาปนโต สา เยว ปญฺญา ปฏิเวธสมตฺถา, น กรุณา. กรุณา หิ จตุสจฺจํ วิพุชฺฌิตุํ วิโมกฺขํ สจฺฉิกาตุํ อุปตฺถมฺปกาเยว โหติ, น ชนกา”ติ.

Prof. John Makransky

อิธ ภนฺเต ปฏิกจฺเจวฺ ฐปิตํ อมฺหากํ ปธานปุจฺฉํ ปุน ปุจฺเฉยฺยํ - สกฺโกติ วา โน วา กรุณาภาวนาพเลน ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายาติ.

สติปฏฺฐานสุตฺเต ธมฺมานุปสฺสนายํ สจฺจปพฺเพ เอวํ อาคตํ “กตโม จ ภิกฺขเว สมฺมาสงฺกปฺโป, เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป อวิหึสาสงฺกปฺโป อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สมฺมาสงฺกปฺโป“ติ.                                              (ม, ปา, ๒, ๘๘)

อิธ อวิหึสา วุจฺจติ กรุณา, อวิหึสาสงฺกปฺโป ปญฺญาสิกฺขาย สงฺคหิโต โหติ ปญฺญกฺขนฺเธ ปริยาปนฺโน. ตสฺมา กรุณาปิ ทุกฺขนิโรเธคามินีปฏิปทาย อนฺโตคธํ คจฺฉตีติ กทาจิ จินฺเตมิ. นตฺถิ สมฺมาสงฺกปฺโป วินา อวิหึสาสงฺกปฺเปน, อปิจ นตฺถิ อวิหึสาสงฺกปฺโป วินา อวิหึสาย กรุณายวาติ อิทํ ปเนตฺถ มยฺหํ จินฺตนการมตฺตเมวฺ, น วินิจฺฉโย.

อายสฺมา ปน นนฺทมาลาภิวํสตฺเถโร อคฺคมหาปณฺฑิโต อมฺหากํ ครุกรณียาจริโย เอวํ วฺทติ “สงฺกปฺโป ปญฺญาย อุปการตฺตาเยวฺ ปญฺญกฺขนฺเธ สงฺคหิโต, น ปญฺญากิจฺจตฺตา. กรุณาสงฺกปฺป ปญฺญางฺขาตา อิเม ตโย ธมฺมา นานา กิจฺจา โหนฺติ, เตสุ กรุณา ปุพฺพภาเคเยวฺ ลพฺภติ, น มคฺคกฺขเณ. สงฺกปฺปปญฺญาโย ปน มคฺคกฺขเณปิ ลพฺภนฺติ, ตาสุปิ ปญฺญาเอวฺ ชานนกิจฺจํ กโรติ, น สงฺกปฺโป“ติ.  

 (อยํ ปน อายสฺมโต นนฺทมาลาภิวฺํสมหาเถรสฺส ปริปุณฺณ วิภชนํ)

กรุณา สงฺกปฺป ปญฺญา อวิหึสาสงฺกปฺโปติ เอตฺถ อวิหึสา นาม กรุณา, สงฺกปฺโป นาม วิตกฺโก, อวิหึสาปฏิสํยุตฺโต สงฺกปฺโป อวิหึสาสงฺกปฺโป. อิมินา วจนตฺเถน อวิหึสา สงฺกปฺโปนาม วิตกฺโกเยว ลพฺภติ, น กรุณา. กสฺมา? ตปฺปุริสสมาสตฺตาติ. อยํสทฺทนโย. อยํ ปน อภิธมฺ มนโย- กรุณา มหากุสล มหา กิริยจิตฺเตสุ จ ปถมทุติย ตติยจตุตฺถชฺฌานจิตฺเตสุจาติ อฏฺฐ- วีสติจิตฺเตสุ เอวํ ลพฺภติ. ตสฺมา โลกุตฺตร จิตฺเตสุ น ลพฺภติ. สงฺกปฺโป ปญฺญาย อุปการตฺตา เอวํ ปญฺญกฺขนฺเธ สงฺคหิโต, นปญฺญากิจฺจตฺตา. กรุณาสงฺกปฺปปญฺญาสงฺขาตา อิเม ตโย ธมฺมา นานากิจฺจา โหนฺติ, เตสุ กรุณา ปุพฺพภาเค เยว ลพฺภติ, น มคฺคกฺขเณ. สงฺกปฺปปญฺญาโย 

   ยทิ ปญฺญาเยว อวพุชฺจนกิจฺจํ สาเธตีติ ปุจฺฉมาโน ยุตฺตเมเวตนฺติ ปุจฺเฉยฺย. ตถาปิ อริยมคฺคสฺส อฏฺฐงฺคิกานํ น เอเกกสฺส ปจฺจนียงฺคสฺส พเลน ปฏิเวธนํ กาตุํ. วุตฺตเญตํ อฏฺฐกถาจริเยน สตินสุตฺตวณฺณนายํ ‘’เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย กามพฺยาปาทวิหีํสวิรมณ -สญฺญานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนสฺส อกุสลสงฺกปฺปสฺส ปทจฺเฉทโต อนาปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมาโน เอโกว กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ, อยํ สมฺมาสงฺกปฺโป นามาติ”. ตสฺมา สกลอฏฺฐงฺคานิ สห หุตฺวา ภาเวตฺวา อวพุชฺฌนกิจฺจํ กโรติ, น ปจฺจนียํ มคฺคงฺคํ หุตฺวาติ. น กรุณาย วินา ปญฺญา, น ปญฺญาย วินา กรุณาติ อตฺโถ. กรุณา จ ปญฺญา จ มคฺคกฺขณโต ปุพฺเพเยว นานตฺตา, มคฺคกฺขเณ เอกตฺตาติ มญฺเญ. อยํปิ เม วิจกฺขนมตฺตเมวฺ, น วินิจฺฉโย.

อวสาเน อิมํ วฺจนํ พหุคารวฺจิตฺเตน วกฺขามิ. ปุถุชฺชโนหํ อสุตวา คมฺภีรํ กรุณาภาวฺนํ ชานิตุกาโม วิจิกฺขามิ อุคฺคณฺหามิ ภาเวมิ วิญฺญูนํ สนฺติเก อุคฺคณฺหามิ ปริจยํ กโรมิ. อิมสฺมึ ปณฺเณ เอวํ จินฺตยนฺโตปิ วิจกฺขมาโน อวโพธนกิจฺจสาธนธมฺเมสุ กรุณาภาวฺนา เอกา วา โหติ โน วาติ เอกนฺเตน วฺทิตุํ น สกฺโกมิ. ตุมฺหากํ วิภชนํ อติวิย ชานิตุกาโมมฺหิ. 

ปน มคฺคกฺข เณปิ ลพฺภนฺติ, ตาสุปิ ปญฺญา เอว ชานนกิจฺจํ กโรติ, น สงฺกปฺโป. อยเมตฺถ สงฺเขเปน ทฏฺฐพฺโพ, อวิหึสาสงฺกปฺโป เอตฺถ กรุณา อุปนิสฺสยปจฺจยวเสน, สงฺกปฺโปสหชาตปจฺจยวเสน มคฺคสฺส อุปการโกติ. ตสฺมา สทฺทนยํ อภิธมฺมนยํ จ สมฺมาอเวกฺขิย ยถาภูตํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ. นนฺทมาลาภิวํสตฺเถโร (18. 11. 2020)